Ang Ikatlong Baytang

Ang Ikatlong Baytang

Ni Shanon Ahmad

          KUNG UMABOT NGA ang mga bagay-bagay sa inabot nga nito gaya ng sabi mo, Manang, mabuti. Wala nang dapat pag-usapang palitan pa.

          Mahihirapang ibaba siya sa hagdang kahoy. Pag nadulas ang tao sa itaas, madudulas din ang tao sa ibaba. Babagsak ang nanay.

          Kailangang maghanda ka ng duyan para upuan ng nanay. Hindi rin naman madali ‘yang buhatin siya. Lalo na nga ngayong nag-umpisa nang umulan. Marami sa mga pilapil sa taniman ng palay ang sira na. nagkakalayo-layo nang mga sais hanggang dose piye. Mapapagod lang ang nanay kung bubuhatin siya hanggang sa main road. At kailangan mo pang maghintay ng taksi.

          Hindi naman pwedeng maghintay lahat ng mga taga-baryo sa ospital. Kailangan din silang makauwi rin. Maiiwan siyang maghirap mag-isa.

          Ikaw na mismo ang kumausap sa nanay. Kung makapagsasalita lang siya, siya na mismo ang magsasabi sa iyo na hindi niya gustong umalis.

          Tama ka. Kung mabubuhay siya, doon na siya magpagaling sa bahay. Kung hindi naman, doon  na siya mamatay sa bahay.

          Lahat ay depende na sa Diyos.

          Bayaan mo nang sabihin ng tao ang gusto nila. Gagawin natin ang utos ng relihiyon. Kausapin mo ang mga kamag-anak natin. Pag sinabi nilang hindi na siya kailangang dalhin sa ospital, huwag na. pag sinabi nilang pakanin siya ng mga ugat na bigay ni Ingkong Kenali, pakanin mo. Kung ayaw niyang kumain, pakainin mo pa rin.

          Huwag kang mahihiya kay Ingkong Kenali. Kung maraming beses mong paiinumin ng gamut ang nanay at wala naming nangyayari, sabihin mo sa Ingkong. Deretsahan. Alam niya ang lahat. Tanungin mo siya kung ano ang mabuti mong gawin. Pag sinabe niyang tawagin mo si Udeng Batang Besar ang Manggagamot sa Dasal, tawagin mo. Pagsinabi niyang tawagin si Useng Kapak Api, tawagin mo. Pag sinabe niyang tawagin si Wahab ang nagtuturo ng Dasal, tawagin mo. Pag sinabi niyang tawagin ang Manggagamot Saad Cik Awang The sa Durian Burung, tawagin mo. Patulong ka kay Kaseng. Kay Kitol, Kay Cik Awang Dollah.

          Pag wala pa ring nangyari, umpisahan mo nang basahin ang kapitulong “Yasin” ng Koran. Ilagay mo ang tubig na may asin na nasa bao malapit sa ulo ng nanay. Madali nang patakan siya sa labi niyon pag gumamit ka ng kapirasong tingting ng palmerang areca. Maghanda ka ng maraming nganga. Pag tumawag ka ng baging manggagamot, maghanda ka ng bagong insenso. Kumuha ka ng bagong lagayan ng tubig. Lagyan mo ng apog ang nganga. At huwag mong kalilimutan ang bayad sa kanya.

          Siguraduhin mong parating may hustong pagkain sa kusina. Maraming bibisita. Siguruhin mong maraming kape. Patulong ka kay Leha na magsangag ng kape. Patulong kang gilingin iyon. Dapat ay parating puno ang bigasan. Kung hindi, patulong ka kay Kiah, ang asawa ni Cik Awang Dollah, sa pagtutuyo ng palay. Patulong kang bayuhin iyon. Maghanda ka rin  ng ilang latang biskwit na matigas. At ng tatlo o apat na maskadang tabakong java. Pabantayan mo kay Kiah ang kanin at ang ulam. Kumuha ng sampung ekstrang kati ng isang tamban. At sampung kati ng uryo. Ilagay mo sa patungan salansaran. Pabantayan mo kay Leha ang kape.

          Kung hindi husto ang pera, magbili ka ng ilang kabang bigas. Kung hindi pa kasya, ipagbili mo ang kalabaw na lawit ang sungay. Sa nanay naman iyon e. Ipinamumutol pa niya iyon ng damo, pinaiinom, at tinatabingan ang bahay niyon. Ingatan mong di masaktan ang damdamin ng ibang tao gaya ng pag-iingat mo sa pangangatawan ng Nanay.

          Dapat ay ganyan, Manang. Bago namatay ang tatay, humingi siya ng mga bagay na wala sa panahon. Hindi mo pa siguro nalilimutan. Kaya kung gusto ng Nanay ng pakwang Thai, patulong ka kay Usup na makakuha niyon. Lagi naman siyang pumupunta ng Haadyai. Makabibili siya niyon sa Padang Besar o Kodiang. Kung gusto ng nanay ng prutas ng palmerang kelubi, humingi ka kay Ya Chen. Madalas pumunta ng gubat si Ya Chen para manghuli ng kalapati. Kung gusto niya ng bendita, mag tanong ka kung sino’ng galing sa Mecca at humingi ka ng ilang patak ng uwi nila. Pero kung pilit niyang gustuhing mamatay sa banal na lugar, deretsahan mong sabihin sa kanya na di natin kaya iyon. Maiintindihan naman niya. Sa medaling sabi, huwag mong pasasamain ang kanyang loob, kung meron ka rin lang magagawa. Kung talaga na lang maikli ang buhay niya, siguraduhin mong mamamatay siyang maligaya. Ayaw naman nating magreklamo siya sa langit sa ibang araw.

          Alagaan mo sana siya, Manang.

          Alagaan mo siya gaya ng pag-aalaga natin sa baryo. Kung gusto niyang umuwi ako, pati ng asawa’t mga anak ko, sabihin mong deretsahan sa kanya na hindi naming kaya. Wala kaming pera. Masyadong mahal ang pasahe. Maiintindihan naman niya iyon.

          Kung wala ring mangyayari sa tubig na may asin sa bao at sa nganga, umpisahan mo nang basahin ang “Yasin”. Huwag kang maghintay nang matagal. Hilingin mo kay Hamid ang lider sa dasal na dasalin ito: “Sa ngalan ni Allah, ang Maawain, ang Mahabagin.” Pagkatapos mo sa kapitulo na iyon, ulitin mo.

          Patulong ka kay Jab ang matanda sa Moske. Pagnatapos na siyang magdasal, ulitin mo ang kapitulo. Huwag ipasa-pasa ang Koran para lang mabasa ng kung sino. Ipabasa mo sa kanila doon sa kuwarto ni Nanay. Basahin mo ang “Yasin” sa kanan ng ulo ng nanay.

          Huwag mo siyang iiwan, Manang. Umupo ka sa kaliwang tabi niya, malapit sa kanyang ulo. Lagi mong papatakan ng tubig ang kanyang labi. Huwang mong kalilimutan. Huwag ka nang mag-iikot sa kusina. Hayaan mo na si Leha. Si Kiah, ang asawa ni Cik Awang Dollah.

          Dapat parating sarado ang mga bintana sa kuwarto ng nanay. Basta laging sarado. Ganyan ang gusto niya. Paano natin malalaman ang gusto ng Diyos? Maraming bisita kahit hindi pinagsasabihan. Mas mahirap pag mas maraming tao. Pag maraming tao, mas marami ang iinis sa kanya.

         

          Pag may nagpilit  magbukas ng bintana, sabihin mong ayaw ni nanay. Walang kwenta kung anuman ang sabihin ng mga tao. Siya naman ang nanay natin.

          Tayo lang naman ang anak niya. Wala na ang tatay. Kaya tayo na lang tatlo ni Nanay. Matanda na siya at sakitin. Hayaan mo nang mamatay siyang payapa. Doon na tayo magkita-kita sa langit.

          Dasalin mong mapunta siya sa langit. Dasalin mo rin na sana ang Tatay na santaon nang namamatay ay pumasok din sa langit. Wala silang tigil sa kasasabing iisa lang ang Diyos. Si Allah. Wala silang nakakalimutang oras sa dasal. Regular din ang isang buwang pag-aayuno nila. Lagi silang naglilimos. Ang hindi lang nila nagawa’y bumisita sa Mecca. Pero hindi naman obligasyon iyon pag wala kang pera. Sa may pera lang iyon. Gusto ni itay na makasali sa giyerang banal. Nilabanan niya ang putris na hindi binyagan sa malapit sa Bukit Selembau sa Guar Cempedak. Ganoon din si inay. Hindi siya lumaban pero siya ang naghasa sa sable ni Itay. Basta si Allah ang huling hahatol. Kung tayo ang tatanungin, nagawa na ni Itay at Inay ang lahat na dapat gawin ng mga muslim. Puwera lang pumunta sa Mecca. Makapangyarihan ang Diyos. Basta magdasal na lang tayo.

          Huwag kang iiyak. Hindi dapat. Iyan lang ang isang bagay na ipipilit ko sa iyo. Alam kong mahirap. Santaon nang namamatay ang Tatay. Kung desisyon ng Diyos na sundan siya ni INay, hayaan mo na ito. Pero huwag kang iiyak. Walang naiiba sa kamatayan. Nag-umpisa tayong patay. Binigyan tayo ng buhay. Saka tayo mamamatay. Saka tayo mabubuhay nang walang hanggan. Ito ang parang mga baytang na dapat gamitin kapag umaakyat sa isang puno. Pag umiyak ka, parang pinipigilan mo si inay na makarating sa ibabaw.

          Nasa ikalawang baytang tayo ngayon. Si Inay, ikaw, ako, lahat ng mga kamag-anak natin na nabubuhay pa. May dalawa pang parte. Apat na lahat. Masuwerte si Itay. Nakarating na siya ikatlong baytang. Kung gusto ng diyos, papasok na rin si Inay sa parting iyon, iiwan tayong maghihirap sa ikalawa. Magiging maligaya silang dalawa.

          Hayaan mo na siyang payapang makapunta sa ikatlong baytang. Huwagkang iiyak. Huwag sana, ha?

          Ang iba-ibang problema – ang pagbili ng balabal, ang pagpunit doon, ang pag-aayos ng ataul, ang pagdarasal sa patay, ang pista sa pagbasa ng mga dasal Kulhu, ang paghukay ng paglilibingan, ang pagpapaligo sa bangkay, ang pagkatam sa table, ang pabulong na pagbigkas ng Pahayag ng Pananampalataya sa patay, ang insenso, ang pagpapasok ng ataul sa hukay, ang pagbasa ng Koran sa tabi ng hukay, ang tatlong araw at gabing handaan, ang mga handa makaraan ang pito, labing-apat at apatnapung araw, makaraan ang sandaan – iyan ay di dapat pag usapan nang naririnig ni Nanay. Maghihirap ang kanyang loob pag nalaman niya. Malulungkot siya, manghihina ang loob. Wala siyang dapat na marinig ni  isang salita.

          Pag-usapan n’yo iyon sa labas ng kuwarto. Tanungin mo si Ingkong Kenali, ang Matandang Jab at ang Lider sa Dasal na si Hamad tungkol sa kanilang masasabi doon sa beranda. Alam nila ang tungkol sa patay at sa paglilibing.

          Tantyahin mo kung gaano kataas si Inay bago ka bumili ng balabal. Magdagdag ka ng isang yarda sa magkabilang dulo. Kung maaari huwag kang bibili ng tela sa hindi binyagan. Kailangang napakalinis ni Inay pagpunta niya sa ikatlong baytang. Doon, dapat na wala siyang kamantsa-mantsa.

          Hayaan mong si Cik Awang Dollah ang Pumunit sa balabal. Alam nila kung paano pumunit at mag-ikit ng balabal. Ni isang hibla hindi dapat mawala. Ang punit ay hindi dapat makarating sa gilid. Huwag na huwag ninyong iparinig kay nanay sa kuwarto ang pagpupunit. Mag-iisip iyon. Doon na sa bahay ni Cik Awang Dollah gawin ang pagpunit.

          Nakalipat na ba sa bagong lupa si Manong Mud? Kung hindi pa, siya ang pagawain mo ng ataul. Kung wala na siya sa baryo, dapat tawagin mo na si Sanung. Mahusay na tagagawa si Manong Mud. Magaspang ang trabaho ni Sanung. Wala siyang ingat. Kinakatam ni Manong Mud nang makinis ang kahoy at pinapako niyang mabuti iyon, pinagtatama niyang mabuti.

          Tawagin mo lang si Sanung pag wala na si Manong Mud. Babantayan mo siya lagi. Pagawin mo nang tama, kailangang nasa tabi ka niya. Huwag mong hayaang magaspang ang kahoy. Siguruhin mong nakapakong mabuti. Baka nakalimutan mo na ang ginawa niya sa ataul ni Haji Lebar. May bungi ang kahoy sa iba-ibang parte, ang paanan ay hindi lapat kaya nagmukhang panghuli ng isda ang ataul. Kung pagagawin mo si Sanung, bantayan mo siya. Hindi dapat makapasok sa ataul ang tubig sa hukay. Sabihin mo sa kanya kung gaano kataas si Inay. Kung gaano kahaba, kaluwang at kalalim ng hukay.

          Kapag tinubig ang hukay, gaya ng sa tatay, dapat na lapat na lapat ang mga table para lumitaw na iisang piraso lang ang mga iyon. Hindi dapat makapasok ang tubig bago pa man magsabog ng lupa sa ibabaw.

          Sabihin mo sa kanya na dapat lapat ang mga tabla. Manang, maraming beses mong sabihin sa kanya.

          Magtanong-tanong ka pag hindi ka sigurado sa anuman. Magpapayo si Ingkong Kenali basta magtanong ka.

          Pagawa mo kay Hama dang Lider ng Dasal ang pagpapaligo sa bangkay, ang paglalagay ng insenso at ang pagdadasal sa patay. Magpaputol ka na sa iba ng puno ng saging na pagpapatungan ng bangkay habang pinaliliguan iyon. Dalawang puno lang tama na. pinakamagaling ang punong saging na malaki. May sagingan doon sa malapit sa bukid natin, hindi ba? Paputol mo ang dalawang hindi pa nagbubulaklak. Ang sakwa ng saging na malaki ay hindi masyadong malagkit. Pagtaliin mo ang dalawang puno ng damong rhea o murang kawayan. Isang tali sa isang dulo para sa paanan ni Nanay, at isa para sa ulunan. Mas medaling mailalagay ni Hama dang Lider sa dasal ang ulo ni Nanay sa kanyang kandungan.

          Iakyat mo ang banga ng tubig na nasa ibaba ng hagdan sa harapan, para makapaghugas ang mga tao nang sunod sa ugali natin. May naiiwan pa bang insensong sandalwood na ginamit natin sa tatay? Tiyakin mo nga kung naroon pa sa lagayan damit.

          Hayaan mo na ring si Hamad ang Lider ng Dasal ang magdasal sa patay. Lider naman siya sa konggregasyon. Alam niyang lahat ng pasikot-sikot ng tamang dasal. Kung sabihin niyang imbitahin mo ang Matatanda sa eskuwelang relihiyoso sa Kampung Raja Betang, imbitahin mo. Ibigay mo ang pera sa iba para ayusin nila ang paglilimos. Ipagawa mo kay Ya Chen, kung abala ka sa ibang bagay. O kay Usup.

          Ihanda mo na agad ang barya. Tama na ang sampung dolyar na  mga baryang sasampung sentimo. Ipamigay mo lang lahat. Bigyan mo na rin ng tig-sasampung sentimo ang mga batang lalaki doon sa tabi ng eskuwelahang Koran.

          Matapos dasalin ang Pahayag ng Pananampalataya kay Allah at sa kanyang Propeta sa tainga ni Nanay, ihanda mo ang dalawang dolyar paa kay Hama dang Lider ng Dasal. Huwag mong ipakikita sa iba na nagbigay ka. Sabihin mong panigarilyo lang iyon, aayaw pa siya sa una at isasauli sa iyo. Ilagay mo sa bulsa niya sa jacket at saka lumayo ka na. Ngingiti iyon o hindi depende sa gusto niya.

          Bago mo umpisahan ang lahat ng ito, tingnan mo muna ang lagay ni Inay. Ipabasa mo araw-gabi ang “Yasin” kung hindi na puwede ang gamut, pag talagang mukha na siyang pagod na pagod, hindi na makapagsalita, iba  nang mag-isa, at mukhang wala nang pag-asang talaga, saka ka lumabas sa beranda at umpisahan mo nang aregluhin ang lahat.

          Alam mong may ilan diyang magsasabing di ka dapat mag-umpisa  ng pag-aareglo bago pa mapikit ang mata ni Nanay. Bale walang daldal lang ‘yan. Ha’mong magdadaldal sila hanggang gusto nila. Hindi naman natin mapipigilan si Nanay na sundan si tatay sa susunod na baytang. Ayaw nating makaalis si Nanay. Pero ginagawa lang natin ang obligasyon.

          Kung sumunod na nga si Nanay kay Tatay, pasalamat tayo sa Diyos at pinapasok pa silang sabay sa ikatlong parte. Iiwan nila tayo sa ikalawa. Pag hindi naman umalis si Nanay, pasalamat tayo sa Diyos at hinayaan pa niyang mabuhay si nanay at mabuhay sa tulo ng kanyang pawis na kasama mo sa baryo.

Pasalamat ka sa diyos, anuman ang gusto niya. Kung tawagin niya si nanay, hayaan mo ito at pasalamat ka sa diyos. Kung ayaw naman ng Diyos na umalis pa si Nanay, tanggapin natin ito at pasalamat sa Diyos.

Hindi lamang matutulungan mo ang nabubuhay pa pag nag-umpisa ka na ng mga areglo bago mamatay si Nanay, makatutulong ka rin sa kanya.

Hindi dapat pang pagtalunan ang pagkamatay ni Nanay. Wala nang dapat pang aksayahing oras. Kung tinawag na siyang umalis, dapat umalis siya agad. Hindi siya dapat mag-alanganin pa. kung nagawa nang lahat ang areglo, agad din siyang makaaalis. Pag tanghali siya umalis, makakaharap niya sina Gog at Magog sa hapon. Matapos siyang tanungin at masagot naman niya, puwede siyang bumiyahe uli.

Pag umalis siya sa hapon, ang tanungan ay tapos na pagdilim.

Huwag ka nang maghintay pa ng ibang bibisita sa patay. Sino pa ba sa buong baryo kundi tayo lang naman? Wala naman tayong kilalang maraming tao. Halos wala. Hindi naman tayo humingi ng tulong sa iba. Wala namang ibang taong humingi ng tulong sa atin. Ano pa ba ang  maibibigay natin kundi dasal? Wala naman tayong naibibigay na iba pa, wala tayong hinihinging iba.

Hindi naman natin inintindi na walan-wala tayo. Hindi naman natin iintindihin kung mamatay tayong walang-wala. Mahirap lang tayo. Kaya pasalamat tayo sa paghihirap natin.

Manang, gawin mo ang lahat para makaalis nang madali si Nanay.

Hindi naman kailangang magpahukay ng libingan hanggang di ginugusto ni Nanay na sumunod na kay tatay. Pero dapat markahan mo na ang lugar agad. Kailangang malapit sa tatay, sa ilalim ng punong saga na malapit sa silungan ni kitol. Tandaan mo ng mga pira-pirasong kahoy.

Pag huling oras na niya, patulong ka kay Kaseng at sa tatlo o apat pang iba. Mas medaling humukay ng libingan kaysa magpaligo sa bangkay o gumawa ng ataul. Makapaghuhukay habang dinadasalan ang patay. Sinumang nakatira sa baryo ay mabubuhay sa pag-aasarol ng lupa. Nakabungkal na tayo ng bukid na walu-walong ektarya, ito e hukay lang na sais piye ang lalim.

Huwag mong intindihin ang hukay. Iba na ang pag-usapan natin. Pag tinawag mo si Kaseng, tatawagin mo siya uli. Hindi gagawa ng nitso sa ilalim ng hukay para sa bangkay. Kailangang ataul ang gamitin. Pag nakahukay na ng apat na piye sa ilalim ng punong saga, aabot na ang naghuhukay sa tubig. Isipin mo na lang kung ano mayroon sailalim na sais piye. Kailangang mapakong mabuti ang ataul para hindi pasukin ng tubig.

Matapos mapaliguan at mabalutan ang bangkay, itanong mo kay Hama dang Lider sa Dasal kung kalian iyon dapat ibaba sa hagdan. Tumulong ka sa unang pagbuhat sa nanay. Mag-ingat sa pagbaba ng bahay. Ayaw nating mahulog ang ataul, gaya ng muntik nang mangyari sa tatay. Maglagay ka kaya ng bagong baytang kung pwede, yari sa kahoy na rambai. Dapat  may kakapitan sa mgakabila. Huwag kang gagamit ng kawayan. Madulas at maraming buko iyon. Baka masalubsob pa ang kamay ng tao. Gumamit ka ng yantok Malacca.

Sa madaling sabi, ingatan ang paglalabas sa Nanay. Takpan ninyo ang ataul ng telang batik na itinakip naten sa tatay.

Huwag ninyong itatawid sa bukid ang ataul gaya ng ginawa sa tatay. Nag-uulan na. marami sa pilapil ang nadudurog. Marami sa pilapil ay makitid para tapakan ng mga tao.

Doon kayo dumaan sa paanan ng bundok. Malayo iyon, pero hindi peligroso.

Kailangang luwagan ninyo ang pasukan sa malapit sa lupa ni Cik Awang Dollah. Kung hindi, baka hindi magkasya ang ataul. Masyadong makitid ang daanan. Kung mahirap luwagan iyon, gibain ang bakod at magtayo na lang ng bago sa ibang araw.

Ang matarik na parte ng Becah Badung ay hindi magiging peligroso kung uukaan ng mga sandosenang baytang. Pag nadulas doon sa lumot o damo kaya, lahat ay babagsak.

Dumadaan ang mga baboy-damo doon sa papaikot sa malapit sa paanan ng bundok. Patingnan mo sa ilang bata kung may malalaking langgam doon. Nag-aabang ng malalambot na binti ang langgam. Minsan naman may alupihan at alakdan na nag-aabang ng makakain. Madalas nagtatayo ng bahay sa ibabaw ng mga puno ang putakti.

Linisin muna ninyo ang daraanan bago maglibing.

Ang umakyat sa mga baytang ng moske ay isang naiibang parte rin. Maraming ng haligi ang inanay kaya nabulok na. Buhatin ninyo ang ataul at diretso sa beranda kung puwede. Isang grupo ang mag-aalsa buhat sa itaas, may tutulak naman buhat sa ibaba. Dahan-dahan, Manang, dahan-dahan.

Kapag tapos nang dasalan ang bangkay, dalhin na iyon sa hukay, at matapos madasalan siya sa tainga, puwede mo nang alalahanin ang iba-ibang handaan.

Paumpisahan mo na ang pagbasa sa Koran sa gabi ring iyon. Ituloy mo nang tatlong araw at tatlong gabi gaya ng ginawa natin para sa tatay.

Ipagbili mo ang bigas sa kamalig kung kailangan mo pa ng dagdag na pera. Isangla mo ang tres-kwartong ektarya ng mga punong langsat sa malapit sa latian. Patayin mo ang lahat ng inahin. Patayin mo rin ang dalawang gansa ni nanay.

Kailangang may pera kang madadampot agad sa lahat ng oras. Kailangan mong magbayad sa pitong gabing pagbabasa ng Koran sa libingan. Pagkaraan ng tatlong gabi, maghanda ka para magpahinga na ang kaluluwa ni Inay. Pagkaraan nga pitong araw, handa ulit. Pagkaraan ng labing-apat na araw, isa pa. At pagkaraan ng sandaang araw. Isa pa uli.

Kung kailangan nating isanla ang lahat at mabaon sa utang, hindi bale. Ipagbili mo ang kahit ano basta makapaghanda ka. Ang magyayari sa ating pagkabuhay ay nasa kagustuhan ng Diyos.

Bayaan mong sabihin ng iba na inuubos lang natin an gating pera, huwang mo silang intindihin. Basta maligaya tayo. Pagtahimik ang Nanay, gagaan an gating kalooban.

Ano ba ang nalalaman nila, Manang?

Pakaingatan mo si Nanay. Mahirap lang tayo. Pero kuntento. Kailangang pasalamat tayo sa diyos dahil sa hene-henerasyon nating paghihirap.

Sa ganyang paraan tayo pinagpapala ng Diyos.